Lees maar, er staat niet wat er staat

 

In John Irving’s bestseller De wereld volgens Garp overkomt de hoofdpersoon met zijn gezin een auto-ongeluk. In het hoofdstuk erna zitten ze, geheel in de kreukels, in de tuin. Garp heeft zijn kaak gebroken. Zijn gezicht zit geklemd in metalen klemmen om de botten bij elkaar te houden, waardoor hij niet kan praten. Ze rommelen, doen weinig tot niets en proberen te verwerken wat er is gebeurd. Aan het eind komen bij Garp met veel moeite de eerste woorden uit zijn mond:

‘Miss him.’

 

Een wrange metafoor

Als lezer krijg je opeens een heel ongemakkelijk gevoel. Pagina’s lang heb je eroverheen gelezen: het jongste kind ontbreekt, is niet aanwezig, wordt niet genoemd. Het is bij het ongeluk gestorven. De impact van het ongeluk is zo schokkend dat het niet wordt beschreven, niet wordt benoemd. Het fysieke letsel waardoor Garp niet kan praten, blijkt een wrange metafoor voor een mentale pijn waarvoor alle woorden tekortschieten.

Soms wordt iets duidelijk doordat het niet wordt gezegd. In gesprekken met kennissen en collega’s zijn kinderen een gemakkelijk en ongedwongen gespreksonderwerp dat je zelf aandraagt. Maar dat een stel geen kinderen heeft, wordt bijna nooit uitgesproken. Het wordt langzamerhand duidelijk door de context, door een lacune in de gespreksstof, door het niet of anders uitwisselen van ditjes en datjes. Het is een gat in het gesprek, een kuil die zichtbaar wordt door de omtrekkende bewegingen.

 

Te groot om te noemen

Nu kan bij kinderloosheid de sociale druk ook een rol spelen. Nog steeds is het zo dat kinderen de norm zijn; stellen zonder kinderen hebben iets uit te leggen. Met ongewenste kinderloosheid loop je niet te koop; bij de bewuste keuze om geen kinderen te hebben gaat nog menige wenkbrauw fronsen.

Maar ziekte en dood zijn eenvoudigweg soms te groot om te benoemen. Anders gezegd: gemis wordt nog het best verwoord met een gebrek aan woorden. Je moet als schrijver heel wat in je mars hebben om dat te kunnen. De dichter M. Nijhoff (ja, die van de brug) is er zo een: het belangrijkste staat tussen de regels door. “Lees maar er staat niet wat er staat” is de fameuze regel uit Awater waarmee hij dat onder woorden brengt.